LITERATURA MENDEZ MENDE

Euskararen aztarnak erdal zirrikituetan

Historia lekuko idatziak agertzen direnean hasten da. Hasierako idazkiek elementu literario gutxi zituzten, baina hauek ere hizkuntzaren eta literaturaren aztarna dira. Literaturaren historia lekuko idatzien garrantzien areagotzearekin lot daiteke.

Inguruko hizkuntzetan nagusia latina zen, baina IX-X-XI.nendeetatik aurrera hizkuntza berriak sartzen hasi ziren. Poztekoa da gure hizkuntza mantendu izatea, eta “euskara” izena ere mantentzen duela, latinak ez bezala: tokian tokiko formazioen eraginez.

Euskararen jatorriaz ezin dugu ezer esan. Alabaina, badakigu zein ibilbide izan duen, eta beste hainbat hizkuntzen bizilagun, mendeko, morroi… izatea tokatu zaigula azken 2000 urteotan. Beste hizkuntzen eragina jaso dugu ibilbidean zehar. Kultura bezala ezaugarri batzuk erantsi ditugu horrela.

Euskara antzinatean

Zein zen euskararen estatusa? 

Ahozkora lerratzen zen, soil-soilik. Ez daukagu idatziarekin ezer, eta zeuden idatzizko premiak ondoko hizkuntzen bidez asetzen hasi ziren.

Kultura idatzia erromatar inbaditzaileen eskutik etorri zen, eta hizkuntza horietan agertuko da euskara, zirrikituetan. Ez dirudi erromatarrak etorri aurretik euskal guneetan idatziarekin harremanik zegoenik.

Nolako egoera bizi zuen?

Euskara arront zabaldua zegoen: 
Kantabria izeneko lurraldetik Aran haraneraino (Katalunia). Erromatarkuntza garaian euskararen lurraldea tributan banatuta (k.a. II- k.o. V) zegoen, eta euren artean kidetasun kulturala zuten: hizkuntzari dagokionez ere bai. Baskoiak (N), barduliarrak (G & Arabako zati bat), karistiarrak (Deba & Nerbioi artean), autrigoiak (Santander eta Enkanterrietan), beroiak (Errioxa). Guztiei erromatarren bidez iritsi zitzaien kultura idatzia, hortaz baliatu zirenen bidez ezagutu zuen euskarak idatziaren iraunkortasuna.

Garai honetako aztarna idatziak: teonimoak (Jainkoen izenak), antroponimoak (giza izenak), eta tarteko leku-izenak. Gehienak teonimoak dira.

Bisigodoen ezarpena (V-VII)

Hurrengo mendeetan ez zen egonkortasunik egon gizartean, etengabeko borrokak baitzeuden euskaldunen eta bisigodoen artean. Horrela ezin zen kultura garatu. Gainera Bisigodoek ez zuten idatzizko lekukorik ekarri.

Arabiarren urteak (Nafarroara 714an)

Arabiarren etorrerak ere (714an Nafarroara) ez zuen euskal lekuko idatziaen egoera aldatu. Iritsi zaizkigunek ez dute zerikusirik kultura arabiarrarekin, gehienek tradizio kristauarekin lotura dute à antroponimoak.

IX. mendeko kronika arabiar batean “Gernika” toponimoa agertzen da, baina ez ziren egungo Gernikaz ari, Arabako kanpamendu batez baizik.

X. mendetik aurrera

Lekukotasun aipagarrienak administrazioan eta bizitza ekonomikoan. Euskara administraziotik at geratu zen. Testu-testigantzak idazkien premia zuten esparruetan soilik gehi elizari emandako donazio-idazkietakoak.

- Kulturgunetan daude lekukotasun idatziak: Donemiliaga, Valpuesta, Oña… Errioxa eta Gaztelako euskal lurraldeetan.

-    Araban (geroago)

-    Bizkaian (oraindik beranduago)

-    Gipuzkoan (ezer gutxi)

Euskal Herrian hedatua zegoen kristautasunaren eraginez, teonimo batzuk agertu ziren harrizko euskarrietan: Nafarroako Erresumak euskarazko idatzizkoari ekarpenik ez, edo oso gutxi. Administrazioak latinez, okzitanieraz eta nafar-erromantzeaz aurkitu dira, hurrenez hurren.

Lehen testigantzak Villabasconesen (Burgos) pertsona izenak: Enneco, Belasco, Ahurdia, Galvarra, Gazo, Laztago…; Kukulako Donemiliagako monasterioan (Errioxa) pertsona izenak eta toponimo-zerrenda luzea: Anguella, Urbina, Gogahen, Erentana… dira. 

X-XI. mendeak

Glosak agertzen dira, hizkuntzaren lekuko ospetsuenetakoak direnak. Euskarazko glosaren premia zuen monjeren bat bazegoen Kukulako Donemiliagan. Orduko irakurleari latinezko perpausak argitzea zuten helburu.

Lehenengo perpaus idatziak bi dira: izioqui dugu / guec ajutuezdugu

Hurrengo urteetan ez da testurik aurkitzen. Euskaldun haiek idatzizko kulturarekin zuten lotura eza erakusten du horrek. Testigantza apurrak premiaren ondorioz sortuak dira, elizari emandako pribilegio edota donazio-idazkietan (antroponimoak, toponimoak eta hitz bakanak) bilduak alegia

XII. mendetik aurrera

Gero eta zirrikitu zabalagoak ditu euskarak.

-  Aimery Picaud (XII. mendea) frantses erromesa: Codex Calixtinus barruan agertzen da Piccaud-ek euskaldunei buruz egindako balorazioa, eta euskaraz hainbat gauza nola esaten ziren adierazten zuen hiztegitxo bat: Erromesentzako gida. Euskaldunak basatitzat eta lapurtzat zituen.

- Arnold von Harff (XV. mendea) erromesaren hiztegitxoa: hiztegi praktika da, erromesa zen aldetik.

XIII. mendean

Errenazimenduaren atarian, hizkuntza lekuko gehiago daude, baina aurreko mendeetako lepo beretik dute burua: onomastika, hitz solteak eta esaldi motzak

XIV. mendetik aurrera 

Ez dugu orduko daturik, baina dauden aztarnetatik jakin dezakegu literatur produkzio emankorra egon zela.

Garai honetan testuinguru berezia euskal munduan: nekazal noblezia. Herriaren egoera larritu zen, eta mugimendu (migrazio) asko egon ziren. Nobleek lurren kontrola eta burdin-olen kontrola zuten: aberastasun ekonomikoak.

Gizartea interesen arabera antolatua zegoen:

-  EAE: oinaztarrak eta ganboarrak.

-  Lapurdin: sabel gorriak eta sabel txuriak

- Nafarroan (& Zuberoan): agramondarrak eta beamondarrak.

Sakabanaketa hori XIV. mendera arte egon zen; garai hartan, ordea, errotiko aldaketa gertatu zen, hainbat arrazoiengatik: 

- Krisi ekonomikoa: jendea hirietara (zerga gutxiago, hiriaren fama, askatasuna… denetarik egin zitekeen; ez bakarrik lurra landu).

-   Ahaide Nagusien ekonomia gainbehera.

Borroka-motak:

- Haien artekoak (politika eta ekonomiak eragindakoa)

-    Hirien aurkakoak (zergen kontrola izateko)

-    Baserritarren kontra (lurrak menderatzeko)

Borrokon erantzuna bitan bil daiteke: 

-   Laborarien matxinada, Espainiako monarkiarekin elkartuz. Ermandadetan elkartu ziren.

-  Monarkiak ikusi zuen egoera normaldu beharra zegoela.

Amaiera:

- 1457: mugarri izan zen. Espainiako monarkiak erabaki zuen euskaldunak (Ahaide Nagusien buruak) Granadara arabiarren aurka borrokatzeko.

- Boterearen euskarri guztiak kendu zituzten.

- Neurri sinboliko praktikoak: jauntxoen dorretxeak erauzi.

Ahozko tradizioaren lehen aztarnak: baladak

Testuinguru horrekin lotutako ahozko tradizioa sortuko da, tematika zehatz batekin: hilketak, heriotzak, erreketak, etsaigoak…

Lehendabiziko pieza literarioak garai honek utzi dizkigu. Hauek izan zuten garrantzia historikoagatik, eta historialariei interesgarri zitzaien heinean, gorde egin dira. Sortutako testuak garai hartakoak izan arren, beranduago jaso ziren:

- XVI-XVII. mendeetan (historialariek jasoak)     

-  XIX-XX. mendeetan (euskaltzaleek jasoak)     

XVI-XVII. mendeak: adibidez: Garibai Milia Lastur

-  Gutxi eta laburrak dira

-  Beti ez dira ulergarriak

-  Arkaikoak dira lexikoan eta formetan

-  Bertsogintzaz hitz egite digute, ez bertsolaritzaz.

XIX-XX. mendeak ez dira laburrak, ulergarriak dira, mantendu dira herri herriaren memorian, musikarekin iritsi zaizkigu, doikuntza tematiko-formalak, erregularragoak dira, elkarrizketak oinarrituagoak.

Bereizketa garrantzitsua: garai berekoak izan arren, oso ezberdinak dira. Halere, bi sailetako baladek gordetzen dute jendea erakartzeko formula bat (ez denek: exordioak).

Kontestu honetan euskarazko lehen liburu idatzia iritsiko zaigu. Seguruenik bestelakorik ere egongo zen, baina guri balada horiek bakarrik iritsi zaizkigu. 

XVI. mendetik aurrera

Ahaide Nagusien boterearen desagerpena (1457 inguruan). Aldaketa ikurrak Euskal Herrian:

- XV. mendearen amaieran egokitzen edota erredaktatzen ari ziren Foruetan leinuen balioa deuseztatuta. Leinuak deuseztatuta, gizakiaren askatasuna eta berdintasun juridikoa (teoria, praktikan ez hainbeste) aldarrikatu.

-  Gizarte hierarkizatuari uko, sistema feudalaren amaieraren ondorioz, demokrazia: guztiak berdinak

- Euskaldun eta noble izanagatik libratzen ziren soldaduskatik.

-  Aldaketa sakona

Mendebaldea: garai berria

Estatu modernoen sorrerak esparru sozio-politikoan eragina izan zuen (Nafarroa zatitua gelditu zen, Ipar/Hego betiko bereizia…) eta Ipar / Hegoaldeko estatuetan beste funtzionamendu bat egongo da, arlo guztietan: hizkuntza politikan, politikan…

Merkatu berrien zabaltzeak arlo sozioekonomikoan pisua izan zuen eta Amerikaren aurkikuntza 1492an gertatu zen: Granadatik bota zituzten azken musulmanak, euskal nobleen laguntzarekin. Amerikarekin lotutako ekonomia asko areagotu zen (gerran, inportazioan, esportazioan…).

Literaturarentzat garratzitsuena: INPRENTAREN ASMAKUNTZA izan zen, produkzio literarioaren areagotzea ekarri baitzuen (1440-50 Guttenberg).

- Bizitzari erantzuteko modu berriak: errenazimentua

-  Kultur joera jasoa eta hedatzeko asmoa duena.

Inprenta: ordura arte dena eskuz, eta denbora luzez eginak.

-  Argitaratzeak merketzen ditu

- Liburuaren “sozializazioa”: alfabetatzeko aukera. Liburu asko egonik eta merkeago izanik, jende gehiagok erosteko aukera zuen.

- Antzinate Klasikoa ezagutzeko oinarri eta tresna ezin egokiagoa zen inprenta: Zizeron, Zesar…en obrak zabaltzen hasi.

- Literatura erlijiosoen ugalketa: debozio liburuena.Hizkuntzen garrantziaren ohartzea eta hizkuntzen normalkuntza prozesua:

o   Hizkuntza forma batzuen hobestea, besteen alboratzea.

o   Ortografia arautzea.

o   Lexikoa finkatzea.

Inprentaren literatur ondorio handiak

Ahozko ezaugarrien ezabaketaren hasiera: literatura idatziak ahozkoari “kaltea” eragin zion.

-  Errekurtsibitaterako aukera (aurrera-atzera ibiltzeko aukera).

-      Irakurtzean oroimena ez da beharrezkoa.

-  Ahozkotasunak ez du balio pentsamendu konplexuak (filosofia) egiteko, idatzizkoak bai: narratibitatea + ideien pilaketa. Idatziak ez du narrazioaren beharrik, beste aukera batzuk ditu.

-    Idazlearen eta irakurleen artean pentsamendu unitate laduak eraikitzeko aukera, eta abar.

Efektu sozio-politikoak

-  Mintzaira txikiak gai-kulturen motara igotzeko aukerak areagotu.

-  Ordura arte ez bezalako gizatalde-harrotasunak piztu: latinaz gain, “euskarak ere balio du kultura egiteko”.

- Hiztunak bere mintzairarekin eta haren ingurunearekin identifikatu. Hizkuntzak ez badu ezertarako balio, ez naiz hizkuntza horrekin identifikatuko. Garai batean gure hizkuntza gorrotatzeraino iritsi ginen, euskaraz ezin baitzen nahi genuen guztia egin.

- Identifikazioa baldin badago, komunitatearen harilkatzea gertatuko da.

Eragin kulturalak eta ideologiko-erlijiosoak

-  Kontzientzia indibidualaren nabarmentzea eta sen kritikoaren areagotzea. Narratibitate hutsak eskaintzen EZ duen kritikotasunaren areagotzea.

- Bizitzari begiratzeko / erantzuteko ikuspegi berriarekin uztartua.

- Maila praktikoan arazo larriak mendebaldeko erlijio sistemari: Jainkoaren Hitza interpretatzeko monopolioa deuseztatu à XVI. mendean (gurean 1571 inguruan) hausketa erlijiosoa egon zen mendebaldean.

-  Ildo horretatik hausketa protestanteak kalte:

oEliza katolikoaren izpiritualitatea ulertzeko erari

oNorberaren askatasuna mediatizatzeko jokamoldeari

oErroma erdigune zuen botere-sareari

-  Protestantismoa: Jainkoaren Hitza tokian tokiko hizkuntzan idatzi behar da.

Inprenta Euskal Herrian

Lehen inprenta 1489an Iruñean, baina ez euskaraz.

- Nafarroako erresumak aitzindaritza:

o   Lizarran 1546an

o   Tuteran 1572an

o   Iratxen eta Fiteran 1607an

- Bilbon 1578

- Donostian

- Euskaraz lehen argitalpenak Ipar Euskal Herrian edo hortik kanpo.

Errenazimentua

-  Ekonomiara, artera, erlijiora… arlo GUZTIETARA iritsi zen bizitzeko modua.

-  Erdi Aroko artea eta kultura ukatzen da, garai iluna da Erdi Aroa.

-  Bizitza sistema berri baten beharra (beste balore batzuk) aldarrikatu.

-  Erdi Aroko teozentrismo ideologikoaren kontra, antropozentrismoa!

-  Arrazoiaren goraipatzea.

-  Arrazionalizatze horren ahaleginak filosofiara eta zientzia esperimentaletara itzuli.

- Elitismoa: sinesten dugu gizakiaren arrazoiean, baina ez langilearenean.

-  Natura edertasuaren iturritzat à carpe diem

- Mendebaldeko garai eta gune kultuenetan (Erroma / Grezia) sartu eta egindako erreibindikatu (artean edertasuna, lasaitasuna, argia).

Errenazimentua “gurean”

Bi bideren bitartez etorri zen gugana: bide popularra (herrikoia) eta bide elitista.

- Elitista: Néroc eta Paueko gorte “nafarrean”, une batean edo bestean, honako pertsonaia hauek izan ziren: Margarita Angulemakoa erregina, Heptameron izeneko liburuaren egilea; Marot poeta frantziarra, Kalbin aitzindari protestantea; eta Lefèvre d’Estaples Bibliaren frantseseratzailea.

-  Herrikoia: Santiago bidea ekonomikoki potentea izan da beti. Etxeparek erromesek ekarritako liburuetatik, pentsatzeko modu berrietatik, arkitektura berrietatik…jaso zuen errenazimentua, ez bide elitistatik.

Euskararen lurraldeetara beranduago iritsi zen, eta indar gutxiagorekin: Etxepare; Erreforma protestantea (Leizarraga); Hegoaldeko obra argitaratu gabea (Lazarraga).

Iparraldean, Donibane Garazi inguruan, Etxepareren ondotik, bere ildoko poesia egiten zela  jakin badakigu, baina ez dugu lekukotasunik. Oihenartek gaitzetsi egin zituen lan horiek (Donibane Garaziko Jean Etxegarai aipatu zuen). Horrez gain, galdutako beste lan zenbait aipa daitezke: Artzain gorria pastoralaren egilea, Arnaud de Lograsen neurtitzak, Zalgiz...

Hegoaldean XVI. mendean Araba erdaldunean euskarazko lan bat agertu zen Madrilen: Lazarragarena.

JOAN PEREZ LAZARRAGA (1547-48 – 1605)

Bi idazlan ezagutzen dira Lazarragak idatziak: Lazarragatarren leinuaren kronika genealogiko bat (gazteleraz idatzia) eta Lazarragaren eskuizkribua deitu ohi den literatura lanen bilduma bat (lan horietatik gehienak euskaraz idatziak dira, baina gaztelaniazkoak ere).

Lazarragaren eskuizkribua

Hego Euskal Herriko euskarazko idatzirik zaharrena da. Aurkikuntza oso garrantzitsua izan da euskal hizkuntzalaritzaren aldetik. Izan ere, Arabako euskalkia eta mendebaldeko euskararen historia argitzeko tresna ezin hobea da, inoiz dokumentatu gabeko adizki eta hitzak baitakartza. Halaber, Euskal Herria (eusquel erria) izena dakarren lehen idazkia dugu Lazarragarena; hiru aldiz ageri da eskuizkribu osoan.

Lazarragak 1567tik 1602ra bitartean idatzitako lanak biltzen dituen dokumentua da, artzain nobela batek (Silbero, Silbia, Doristeo ta Sirena) eta poema nahiz kanten bilduma batek osatua. Guztira 51 orri dira eskuizkribuan (111.000 karaktere inguru, 52 orrialde estandarren parekoa edo), gehienak euskaraz idatziak (% 88 inguru), eta gainerakoak gaztelaniaz idatziak; baina pleguak ez daude osorik, eta gutxienez beste hamasei orri galdu dira ezagutzen dugun zatian, gehi aurretik izan zitezkeenak, eleberria in media res hasten baita.

Bi zati ditu obrak: artzain nobelaren zati bat alde batetik, eta poemak, bestetik.

Artzain liburua

Artzain liburuaren hasiera eta bukaera galdu dira. Artzain nobelak genero arrakastatsua izan ziren Europan XVI. mendean eta Jorge de Montemayor portugaldarrak gaztelaniaz idatzitako Los siete libros de la Diana (1559) Europa osoan itzuli eta imitatu zuten; ildo horretan kokatu behar da Lazarragaren prosa.

Artzain liburuak, funtsean, amodio nahasien istorioa kontatzen du: Silberok Sirena maite du, Sirenak Doristeo, Doristeok Silbia, eta Silbiak Silbero (baina amodio kateak ez du beste alderako biderik). Beste pertsonaiak hauek dira: Dorido, Clarian, Narvaez, Marte eta Kupido.

Poema eta kantuen bilduma

Askotariko poema eta kantuak dira, haietarik 37 euskaraz idatziak, eta gainerako 9ak gaztelaniaz.

Gai aldetik gehienetan (erdiak baino gehiago) maitasun kontuak dira gai nagusia, baina badira erlijiozkoak, narratiboak, isekazkoak...

Poema batzuen neurriak eta moldeak oso herrikoiak dira (eta ez dakigu Lazarraga den egilea ala herri tradiziotik jasoa bildu duen), baina beste batzuetan gaztelaniazko cancionero zahar eta berrietako neurriak eta moldeak hartzen ditu. Gaztelaniazko poema batzuetan, ziur dakigu ez direla Lazarragak asmatuak, baizik eta plegu horietan bilduma osatzearren kopiatuak. Euskarazko poema batzuei, berriz, aurkitu zaizkie ordainak beste hizkuntza batzuetan. Hortaz, azterketa sakonagoak behar dira ezer ziurrik esateko, baina badirudi koaderno berean bildu dituztela idazle batek baino gehiagok berek asmaturiko lanak eta beste nonbait ikasiak. Testu nagusiari dagokionez, badirudi Lazarraga dela idazlea; eta alboetako testuetan, Lazarraga eta geroagoko beste esku batzuk izan daitezke.

XVI. mendean hori da poesiak utzi diguna. Gure poesia: neskek bestetan kantatuak, baladak eta bestelakoak.

Bestalde, hegoaldean argitaratzen ari diren zenbait lan. Interesgarrienak: atsotitzak (herri literaturaz mintzo ziren): funtsezko bertsogintzaren ereduarekin lotuak.

-Refranes y Sentencias (Iruñea, 1596): Darmastadt-en aurkitu, argitaratu eta 539 atsotitz galdu ziren.

- Garibaik bi errefrau bilduma: 127 atsotitz denetara, batzuk errepikatua.

Horrez gain, Landuccioren hiztegia (1592) ere azpimarratu behar da, Arabako hiriburuaren egoera soziolinguistikoa ageri baita; euskararen esparru gero eta murritzagoez mintzo da: Dictionarium Linguae Cantabricae.

XVI. mendeak zer gehiago eman digu? Gure literaturan islatu den beste ikuspuntu bat. Etxepareren munduan kontrastea egon zen egoeran: Erreformak ekarritako fruituak. Beste pentsamolde bat zuten: poesia gutxietsiko dute, Etxepare desagerraraziz.